[ Τελευταία Νέα ] << >>
(1/3) 4/27/12
Σεμινάρια για γονείς 2012 περισσότερα
(2/3) 3/1/12
Αν το παιδί σας θα φοιτήσει στην πρώτη τάξη ελέγξτε τη σχολική του ετοιμότητα και προλάβετε δυσμενείς εξελίξεις στην εξέλιξη του γραπτού λόγου. περισσότερα
(3/3) 2/9/12
Μετρήστε τη φωνή σας και αυξήστε τις δυνατότητές της. Η συνεργασία του Ινστιτούτου "λόγος" με τη Ρινολογική Ομάδα Αθηνών διασφαλίζει υψηλού επιπέδου φωνιατρική εκτίμηση και θεραπεία. περισσότερα

Συνέδριο "Telelogos"
Αθήνα 2003

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ:
Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 
ΜΕ ΤΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ

Γιώργος Φούρλας
M.Ed., M.Sc.SLT., MRCSLT
'λόγος', Ινστιτούτο για τις Διαταραχές Επικοινωνίας
e-mail: info@logosinstitute.gr , τηλ/fax: 210-6916094

Η αποκατάσταση της επικοινωνίας με τη βοήθεια τεχνολογικών μέσων σαν αντικείμενο εντάσσεται στο κεφάλαιο που στην επιστήμη των διαταραχών επικοινωνίας ονομάζουμε «Εναλλακτική και Επηυξημένη Επικοινωνία».

Ο όρος Εναλλακτική και Επηυξημένη Επικοινωνία (μετάφραση του αγγλικού όρου 'Augmentative and Alternative Communication') αναφέρεται:

  • σε τρόπους υποστήριξης της επικοινωνίας με εναλλακτικά της ομιλίας μέσα (π.χ. πίνακες επικοινωνίας ή ηλεκτρονικές συσκευές) και συστήματα (π.χ. σύμβολα Bliss ή Makaton) στην περίπτωση ολοκληρωτικής έλλειψης της ομιλίας (Εναλλακτική Επικοινωνία)
  • σε συνοδευτικούς, συμπληρωματικούς τρόπους υποστήριξης της επικοινωνίας οι οποίοι επαυξάνουν την λεκτική επικοινωνία (Επηυξημένη Επικοινωνία) για επικοινωνιακούς λόγους ή για λόγους γλωσσικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα το γλωσσικό πρόγραμμα Makaton επαυξάνει τη λεκτική επικοινωνία με νοήματα ή / και σύμβολα.

Η τεχνολογία υποστηρίζει προσφέροντας ηλεκτρονικές συσκευές και λογισμικό την Εναλλακτική και Επηυξημένη Επικοινωνία και για αυτό δυστυχώς οι όροι «Εναλλακτική Επικοινωνία» και «υποστηρικτική τεχνολογία» συχνά συγχέονται.

Για τους σκοπούς της ανακοίνωσης θα χρησιμοποιήσω το παράδειγμα ενός ηλεκτρονικού μέσου εναλλακτικής επικοινωνίας της εταιρείας Mardis που λέγεται eclipse. Στη διάθεση του χρήστη αυτού του μέσου προσφέρεται μία επιφάνεια την οποία μπορώ να χωρίσω σε 2,4,8,16,32,64,ή 128 κουτάκια /πεδία σε κάθε ένα από τα οποία μπορώ να αντιστοιχίσω μία λειτουργία ή ένα ηχογραφημένο μήνυμα. Έχω επίσης τη δυνατότητα να αντιστοιχήσω το ηχογραφημένο μήνυμα με μία γραπτή λέξη ή ένα σύμβολο, δηλαδή με μία μόνιμη οπτική αναπαράσταση που αντιπροσωπεύει τη σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου.

Με αυτό το μέσο έχω την δυνατότητα :

  • να εκφωνήσω το ηχογραφημένο μήνυμα που αντιστοιχεί σε ένα ή περισσότερα πεδία.
  • να επιλέξω και να εκφωνήσω μια σειρά λεκτικών μηνυμάτων μία ή περισσότερες φορές
  • να προγραμματίσω λειτουργίες όπως αυτή της επανάληψης, σύνθεσης, σειροθέτησης, απαλοιφής ή συνδυασμού των μηνυμάτων που έχω αντιστοιχίσει σε ένα πεδίο

και όλα αυτά έχοντας πρόσβαση στο μέσο με πολλούς τρόπους όπως φαίνεται στη διαφάνεια :

  •   με την αφή
  • με σάρωση μέσω προεπιλεγμένων κατευθύνσεων
  • με τη χρήση ενός ή δύο διακοπτών
  • με τη χρήση joy stick
  • με τη χρήση πηγής υπέρυθρης ακτίνας προσαρμοσμένης στο κεφάλι.

Για να διαπιστώσουμε την καταλληλότητα ενός τέτοιου μέσου για κάποιον συγκεκριμένο χρήστη συνήθως λαμβάνουμε υπ' όψιν και αξιολογούμε:

τις επικοινωνιακές ανάγκες του υποψήφιου χρήστη
τις ανάγκες του χρήστη για έλεγχο του περιβάλλοντος

καθώς και τον χρήστη ως προς την εξέλιξη των:

  • επικοινωνιακών
  • γνωστικών
  • γλωσσικών
  • συναισθηματικών
  • κινητικών / λειτουργικών ικανοτήτων

Έχοντας κάνει - σε συνεργασία με άλλες ειδικότητες - μία τέτοιου είδους αξιολόγηση μπορούμε σα λογοπεδικοί να εξοπλίσουμε το χρήστη με ένα μέσο που θα ανταποκρίνεται στις γλωσσικές, γνωστικές και συναισθηματικές του ικανότητες καθώς και στις επικοινωνιακές και περιβαλλοντικές του ανάγκες και να εξασφαλίσουμε την καλύτερη δυνατή πρόσβαση και χειριστική δεξιότητα αυτού του μέσου.

Ωστόσο, αυτό το πρώτο επίπεδο αξιολόγησης αν και αναγκαίο δεν είναι επαρκές. Η επικοινωνία είναι πολυπλοκώτερη από τη χειριστική δεξιότητα του χρήστη πάνω σε ένα εναλλακτικό μέσο. Ιδιαίτερη βαρύτητα θα πρέπει να δοθεί στην αξιολόγηση της επικοινωνιακής χρήσης του εναλλακτικού μέσου.

Η επικοινωνία με τη διαδικασία που περιγράφεται στη διαφάνεια ακόμα και στην περίπτωση των εναλλακτικών μέσων συντελείται μέσω ενός γλωσσικού συστήματος και μέσα σε ένα πλαίσιο αναφοράς (context).

πομπός                                        μέσο                                               δέκτης         

η παραγωγή - μετάδοση - πρόσληψη γίνεται μέσω ενός γλωσσικού συστήματος
η παραγωγή - μετάδοση - πρόσληψη γίνεται μέσα σε ένα πλαίσιο αναφοράς

Το γλωσσικό σύστημα περιλαμβάνει σαν αλληλοεξαρτώμενα μέρη, το περιεχόμενο (content), τη μορφή (form) και τη χρήση (use ). (Bloom & Lahey, 1978)

Η Μορφή αντιπροσωπεύει δομικά στοιχεία του γλωσσικού συστήματος όπως η φωνολογία, η σύνταξη, η μορφολογία, τα προσωδιακά χαρακτηριστικά.

Το Περιεχόμενο αντιπροσωπεύει τη σημασιολογία, το σύστημα των εννοιών του γλωσσικού συστήματος και των μηνυμάτων που προκύπτουν από τη χρήση της Μορφής.

Η Χρήση σχετίζεται με την πραγματολογία δηλαδή με τη χρήση την οποία η επικοινωνία, λεκτική και μη, εξυπηρετεί.

η πραγματολογία εξετάζει

  • την ερμηνεία των σκοπών αυτών από τους συμμετέχοντες στην επικοινωνία
  • τις συνέπειες που έχουν στη συμπεριφορά τους (Smith & Leinonen,1992).
  • τις λειτουργίες της "ομιλούμενης" γλώσσας δηλαδή τους σκοπούς, τις προθέσεις τους οποίους εξυπηρετεί η ομιλούμενη γλώσσα κατά την ανταλλαγή των μηνυμάτων σε συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο
  • τις γνωστικές, γλωσσικές και κοινωνικές διαδικασίες που συμμετέχουν στην σύνθεση-κατασκευή-ανταλλαγή των μυνημάτων /νοημάτων στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό περιβάλλον
  • τα χαρακτηριστικά και τις προδιαγραφές του εναλλακτικού συστήματος και μέσου
  • το επικοινωνιακό περιβάλλον κατά τη συγκεκριμένη περίσταση επικοινωνίας
  • τα χαρακτηριστικά των επικοινωνιακών συντρόφων
  • τις επικοινωνιακές δεξιότητες των επικοινωνιακών συντρόφων όπως είναι:
    • η εναλλαγή της σειράς των ομιλητών
    • η προσοχή και συγκέντρωση
    • η ικανότητα του συνομιλητή να ακούει
    • η βλεμματική επαφή
    • η ικανότητα κωδικοποίησης και αποστολής ενός μηνύματος με τον κατάλληλο τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο

η 'διόρθωση' της επικοινωνίας

την πλειοψηφία των περιπτώσεων επικοινωνίας με εναλλακτικά μέσα υπάρχει μείωση /έκπτωση του γλωσσικού συστήματος και στα τρία επίπεδα. Για παράδειγμα το παιδί μπορεί να χρησιμοποιεί την ηχογραφημένη λέξη φαγητό για πολλές έννοιες, όπως π.χ : φαγητό, τρώω, τροφή, όχι ποτό, στον ενικό και πληθυντικό αριθμό και σε όλους τους χρόνους.

Όσο μεγαλύτερη είναι η μείωση του γλωσσικού μηνύματος σε επίπεδο μορφής και περιεχομένου τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη ανάλυσης του γλωσσικού μηνύματος σε επίπεδο χρήσης για να συντελεστεί αποτελεσματικά η ανταλλαγή των μηνυμάτων κατά την επικοινωνία.

Η αξιολόγηση της επικοινωνίας με εναλλακτικά μέσα με βάση τη μορφή και το περιεχόμενο δεν είναι ενδεικτική της επικοινωνιακής ικανότητας των χρηστών Εναλλακτικών και Επηυξημένων μέσων. Η αξιολόγηση σε πραγματολογικό επίπεδο έχει αποδειχθεί ικανότερος δείκτης της αποτελεσματικότητας της επικοινωνίας με εναλλακτικά μέσα γιατί λαμβάνει υπ' όψιν:

  • η δυνατότητα αναγνώρισης των επικοινωνιακών προσπαθειών και των επικοινωνιακών αντιδράσεων /ανταπαντήσεων
  • η αναγνώριση της πραγματολογικής αξίας μιας επικοινωνιακής προσπάθειας ή ανταπόκρισης

Ένα παράδειγμα ανάλυσης και αξιολόγησης της επικοινωνίας σε πραγματολογικό επίπεδο προκύπτει από την ακόλουθη σύντομη παρουσίαση δύο ερευνών.

Η πρώτη αφορά τη συγκριτική μελέτη των λειτουργιών της επικοινωνίας παιδιών με εγκεφαλική παράλυση που χρησιμοποιούν νοήματα, σύμβολα ή ομιλούμενη γλώσσα για να επικοινωνούν (Fourlas,C.G., 1998)

Οι ονομασίες των επικοινωνιακών λειτουργιών αναφέρονται σε ομάδες λειτουργιών όπως φαίνεται στον αναλυτικό πίνακα.

επικοινωνιακές λειτουργίες

χρήστες 
συμβόλων

χρήστες 
νοημάτων

χρήστες 
ομιλίας

 

f%

f%

f%

πληροφόρησης

6,47

14,70

14,75

απάντησης

49,67

26,88

28,34

οργάνωσης

9,80

10,75

8,90

ερώτησης

5,88

20,07

11,24

δήλωσης

12,42

17,20

30,68

συναισθηματικής έκφρασης

14,38

9,68

4,45

χωρίς κατηγορία

1,31

0,72

1,64

    
σύνολο

100

100

100

Η ερμηνεία των αποτελεσμάτων της έρευνας λαμβάνει υπ' όψιν της μία σειρά δεδομένων που έχουν καταγραφεί στα πρωτόκολλα της έρευνας και αφορούν πληροφορίες για την επικοινωνιακή διαταραχή των ομιλητών, την εμπειρία τους στη χρήση εναλλακτικών /επηυξημένων μέσων, τα θέματα συζήτησης, το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στις δραστηριότητες, την εμπειρία και το ρόλο του θεραπευτή, την αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της ομάδας.

Εν συντομία και ενδεικτικά αναφέρω ορισμένα συμπεράσματα που προκύπτουν από την ανάλυση αυτών των αποτελεσμάτων:

  • η επικοινωνία των χρηστών συμβόλων εξαρτάται κατά πολύ από τις ερωτήσεις του επικοινωνιακού συντρόφου (λειτουργία απάντησης) ο οποίος φαίνεται να έχει και την οργάνωση της επικοινωνίας
  • οι χρήστες συμβόλων δεν έχουν την ίδια ικανότητα γνωστοποίησης πληροφοριών (λειτουργία πληροφόρησης) με τους χρήστες των άλλων δύο ομάδων και κάνουν λιγότερες ερωτήσεις
  • οι χρήστες νοημάτων κάνουν περισσότερες ερωτήσεις αλλά λιγότερες δηλώσεις από τους χρήστες ομιλίας
  • η ομιλία επιτρέπει στους χρήστες να κάνουν δηλώσεις σε διπλάσιο ποσοστό από τους αντίστοιχους χρήστες νοημάτων και συμβόλων.

Περισσότερες πληροφορίες για την έρευνα αυτή μπορείτε να βρείτε στα πρακτικά του συνεδρίου της Διεθνούς Εταιρείας για την Εναλλακτική Επικοινωνία που έγινε στο Δουβλίνο το 1998.

Αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι τέτοιου είδους πληροφορίες για την επικοινωνία δεν θα είχαμε αν η αν η ανάλυση της επικοινωνίας γινότανε σε επίπεδο μορφής ή περιεχομένου. Επίσης η εικόνα θα ήταν πολύ διαφορετική εις βάρος των χρηστών των εναλλακτικών επηυξημένων μέσων λόγω της μείωσης στη μορφή και το περιεχόμενο που αναφέραμε προηγουμένως.

Η δεύτερη έρευνα (Φούρλας, Γ., 1999) αφορά παιδιά του κανονικού δημοτικού σχολείου, παιδιά χωρίς δυσκολίες σε επίπεδο μορφής και περιεχομένου. Η έρευνα αυτή δείχνει ότι η οργάνωση του επικοινωνιακού πλαισίου καθορίζει την εξέλιξη της επικοινωνίας. Ακόμα και παιδιά χωρίς ιδιαιτερότητες που βασίζονται στη λεκτική επικοινωνία μπορεί να έχουν μειωμένη χρήση του λόγου

 

f%

 f%

λειτουργίες

δασκαλο-κεντρικές

κατά ομάδες

εκδήλωσης πρόθεσης 25.11.5
απαντητική 28.62.3
αναπαραγωγική 7.62.8
ερωτηματική 7.63.6
δημοσίευσης εμπειριών 3.01.5
πληροφορική 10.519.3
κριτική 9.418.2
υποθετική 1.13.1
επιχειρηματολογική 2.47.0
συναισθημάτων 1.34.5
οργανωτική2.516.2
συνθετική 0.66.1
ευρετική 0.34.2
φαντασίας 0.24.0
επιδεικτική0.0 1.1
εξωτερικής σκέψης 0.04.5

Παιδιά που συμμετέχουν στην επικοινωνία δασκαλοκεντρικά οργανωμένων σχολικών ομάδων έχουν μειωμένη χρήση λειτουργιών όπως της υποθετικής, επιχειρηματολογικής, εκδήλωσης συναισθημάτων, οργανωτικής, συνθετικής, ευρετικής, έκφρασης φαντασίας, επιδεικτικής, εξωτερικής σκέψης.

Η Εναλλακτική και Επηυξημένη Επικοινωνία με ή χωρίς τεχνολογικά μέσα αποτελεί για τα πρόσωπα που τη χρησιμοποιούν το μέσο επικοινωνίας με το περιβάλλον. Χρησιμοποιείται σε κάθε περίσταση επικοινωνίας, καλύπτει όλο το εύρος των επικοινωνιακών αναγκών του ατόμου, χρησιμοποιείται σε κάθε κοινωνική, θεραπευτική ή μαθησιακή δραστηριότητα και χρησιμοποιείται προς όλους όσους έρχονται σε επικοινωνία με το άτομο αυτό (γονείς, θεραπευτές, εκπαιδευτικούς, φίλους, βοηθούς), οι οποίοι με τη σειρά τους θα πρέπει να είναι εξοικειωμένοι /εκπαιδευμένοι στην επικοινωνία με ένα άτομο που χρησιμοποιεί εναλλακτικά /επηυξημένα μέσα.

Η αξιολόγηση επομένως της αποτελεσματικότητας ενός μέσου αποκατάστασης της επικοινωνιακής λειτουργίας θα πρέπει να γίνεται με δοκιμασίες ευαίσθητες σε αυτούς τους παράγοντες. Πιστεύουμε ότι η ανάλυση της επικοινωνίας σε πραγματολογικό επίπεδο με τα κατάλληλα εργαλεία αξιολόγησης μπορεί να αναδείξει σημαντικά αποτελέσματα προς αυτήν την κατεύθυνση χρήσιμα στην κλινική πράξη.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

  • Fourlas, C. G. (1998). A Pragmatic Analysis and Comparison of the Communication of Cerebral Palsied Sign, Symbol and Spoken Language Users, Communicating in Small Therapy Groups. ISAAC '98 Conference proceedings
  • Φούρλας, Γ. (1999). Η Ομιλούμενη Γλώσσα της Σχολικής Τάξης. Πραγματολογική Ανάλυση της Επικοινωνίας στο Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο. Επικοινωνία, 10, 3-15.
  • Prutting,C. & Kirchner,D. (1983). Applied Pragmatics. in Gallagher M.T., Prutting,C. (Eds)Pragmatic Assessment and Intervention: Issues in Language. San Diego: College Hill Press,Inc.
  • Robson,C. (1993). Real World Research. Oxford: Blacwell Publishers.
  • Smith,B.R.,Leinonen,E.,(1992). Clinical Pragmatis, Unraveling the Complexities of Communicative Failure. London: Chapman & Hall.
  • Udwin,O.& Yule,W.(1991). Augmentative communication systems taught to cerebral-palsied children-a longitudinal study.II. Pragmatic features of sign and symbol use., British Journal of Disorders of Communication,26,137-148.